منظور از بانک خون بندناف چیست و اساسا این بانک با چه هدفی راه اندازی شده است ؟
بانک خون بندناف همانطور که از نام آن پیداست، شرایطی را فراهم می کند تا سلول های بنیادی موجود در خون بندناف تحت شرایط خاصی جمع آوری شده و در بانکی ذخیره شود تا اگر زمانی به سلول های بنیادی برای پیوند نیاز داشتیم ، این منبع ارزشمند براحتی در دسترس باشد و بتوان برای پیوند از آن استفاده کرد . در کنار منابعی که امروز برای به دست آوردن سلول های بنیادی مطرح است بحث خون بندناف که زمانی به عنوان زباله بیولوژیک دور ریخته می شد ، مورد توجه قرار گرفته است . خونی که در دوران بارداری مادر، در بندناف و جفت جریان دارد و بعد از تولد دور ریخته می شود ، منبعی از سلول بنیادی ، بخصوص سلول های بنیادی خونسازی است که می توان در روند درمان بیماری های بدخیمی مانند تالاسمی ، انواع سرطان های خون ، بیماری های نقص سیستم ایمنی بدن و همچنین کم خون های مادرزادی که منشاء خونی دارد ، مورد استفاده قرار گیرد. به این ترتیب در سطح دنیا بانک های خون بندناف متعددی در قالب بانک های خصوصی و عمومی راه اندازی شده که کارکرد آنها تا حدی متفاوت است . در کشور ما نیز بانک های خون بندناف خصوصی و عمومی راه اندازی شده است که اکنون این بانک ها در سطح کشور فعال هستند و به بیماران خدمات ارائه می کنند.
تفاوت کارکرد بانک های خون بندناف خصوصی و عمومی در چیست؟
در بانک های عمومی، خانواده هایی که در آستانه تولد فرزند هستند در صورتی که تمایل داشته باشند ، می توانند خون بندناف نوزاد خود را به این بانک اهدا کنند و بر این اساس هزینه ای برای نگهداری نمونه خون اهدا شده پرداخت نمی کنند. البته نسبت به خون بندناف اهدایی مالکیتی هم ندارند . این نمونه می تواند در اختیار همه بیمارانی که از مراکز پیوند به بانک های عمومی معرفی می شوند قرار گیرد . سازمان انتقال خون مالک یکی از بانک های خون بندناف عمومی در کشور است.
وقتی والدینی خون بندناف فرزندشان را به این بانک اهدا می کنند، هیچ مالکیتی نسبت به آن ندارند و این نمونه می تواند در اختیار هر بیماری که نیازمند سلول های بنیادی باشد قرا رگیرد. اما در بانک های خون بندناف خصوصی این طور نیست .در این بانک ها خانواده ای که در انتظار تولد فرزند هستند؛ پیش از تولد فرزندشان قراردادی را با این بانک خون بندناف امضاء و هزینه اولیه ای را پرداخت می کنند . به این ترتیب این نمونه به طور شخصی برای خود آنها نگهداری می شود و مالکیت نمونه برای خانوده محفوظ است و آنها می توانند این نمونه را برای هر مدت زمانی که مدنظرشان باشد در این بانک نگهداری کنند.
خوشبختانه اکنون در بانک عمومی خون بندناف رویان نزدیک به 4000 نمونه و در بانک خصوصی خون بندناف 50 هزار نمونه ذخیره سازی شده است . علاوه بر پژوهشگاه رویان ، بانک های عمومی دیگری در سازمان انتقال خون ایران و بیمارستان شریعتی تهران وجود دارد که فکر می کنم در این بانک های عمومی نیز حدود پنج تا شش هزار نمونه ذخیره سازی شده باشد . آنچه از سوی دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان ضرورت وجود بانک خون بندناف و تبدیل آن به یک طرح ملی در کشور مطرح شده است نیز مربوط به بانک های خون بندناف عمومی است . چند سالی است که گفته می شود قرار است بودجه ای به منظور توسعه فعالیت های بانک های خون بندناف عمومی در نظر گرفته شود که متاسفانه هنوز تامین اعتبار لازم برای این پروژه انجام نشده است.
برای انتقال نمونه خون بندناف و ذخیره آن در بانک های خصوصی از چندماه پیش از تولد نوزاد باید اقدام شود؟
معمولا ماه آخر بارداری اقدامات لازم برای این کار انجام می شود . خانواده ها می توانند از مدت ها قبل برای انجام چنین کاری اقدام کنند . آنها می توانند با مراجعه به پایگاه اینترنتی بانک خون بندناف رویان به اطلاعات لازم در این زمینه دسترسی داشته باشند . در این پایگاه اینترنتی درباره نحوه ذخیره سازی نمونه ، آزمایش هایی که لازم است مادر پیش از تولد انجام دهد و حتی شاخص هایی که برای این کار در نظر گرفته می شود در اختیار افراد قرار می گیرد.
یعنی ممکن است برای بعضی نوزادان امکان ذخیره نمونه خون بندناف وجود نداشته باشد؟
برای بررسی امکان نگهداری نمونه خون بندناف نوزاد شاخص هایی در نظر گرفته شده است . برا یمثال اگر مادر در دوران بارداری یا حتی گاهی پیش از بارداری به بیماری هایی مبتلا شده یا داروهای خاصی را مصرف کرده باشد امکان ذخیره و نگهداری نمونه خون بندناف وجود ندارد . اگر خانواده ای شرایط لازم برای این کار نداشته باشد بر این اساس می تواند متوجه شود که نمی تواند برای ذخیره سازی خون بندناف اقدام کند.
اگر خانواده ای اصرار داشته باشند چنین کاری را انجام دهند و حتما نمونه خون بندناف نوزادشان را در بانک خون بندناف ذخیره کنند ، باید در دوران بارداری ، پزشکی را که تحت نظر او هستند از این موضوع مطلع سازند تا داروهایی که ممکن است در دوران بارداری مورد استفاده قرار گیرد و برای این کار محدودیت ایجاد می کند برای مادر تجویز نشود . در غیر این صورت مادر باید آگاه باشد که ممکن است به دلیل مصرف بعضی داروها در دوران بارداری امکان ذخیره نمونه خون بندناف فرزندش وجود نداشته باشد . البته مرحله اصلی بستن این قرارداد و ایجاد هماهنگی های لازم به منظور انتقال و ذخیره سازی نمونه خون بندناف در ماه آخر بارداری انجام می شود . برای این کار هزینه ای به عنوان هزینه اولیه و هزینه ای به عنوان شارژ سالانه از متقاضیان دریافت می شود . هزینه اولیه برای یک سال نگهداری است و هر خانواده تا زمانی که بخواهد این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری شود باید هر سال به طور جداگانه مبلغی را پرداخت کند.
نمونه خون بندناف تا چه مدت زمانی در بانک خون بندناف قابل نگهداری است؟
براساس استانداردی که از سوی بانک جهانی خون بندناف تعیین شده می توان تا 20 سال نمونه خون بندناف را در این بانکها نگهداری کرد . البته این مدت زمان براساس شرایطی که وجود دارد ، می توند متفاوت باشد . بانک خون بندناف رویان به خانواده ها اعلام کرده است که این نمونه ها تا 20 سال در این بانک ها قابل نگهداری است ، اما با توجه به این که استاندارد و شرایط کیفی دائم در حال تغییر است ، ممکن است عوامل دیگری نیز در مدت زمان نگهداری یک نمونه اثر گذارباشد .گاهی کودک بزرگ تر شده و وزن او افزایش یافته است و خوشبختانه به بیماری خاصی نیز مبتلا نیست . در این صورت خانواده می تواند تصمیم بگیرد بعد از گذشت چند سال دیگر نمونه را در این بانک نگهداری نکند . در این زمینه هیچ محدودیتی وجود ندارد و خانواده ها می توانند بعد از مدتی از پرداخت هزینه شارژ نگهداری نمونه انصراف دهند. در این صورت بعد از این مدت این نمونه در بانک خون بندناف نگهداری نمی شود. اما اگر خانوده هایی به هر علتی بخواهند این نمونه را برای مدت زمان 20 سال در بانک خون بندناف ذخیره کنند مانعی ندارد و خوشبختانه پژوهشگاه رویان زیرساخت های لازم برای انجام این کار را فراهم کرده است.
به نظر می رسد برای نگهداری این نمونه ها باید شرایط اختصاصی وجود داشته باشد . نمونه ها در چه شرایطی نگهداری می شود؟
استانداردهایی که برای نگهداری نمونه ها در نظر گرفته می شود استانداردهای سختگیرانه ای است . خوشبختانه ما اکنون این استاندارد را پیاده سازی کرده ایم . یکی از مهم ترین این شرایط این است که باید نمونه از تولد نوزاد و خونگیری در یک زنجیره برودتی مناسب نمونه به بانک خون منتقل شود .
پس از این مرحله بلافاصله کار جداسازی سلول های بنیادی انجام می شود و در مدت زمان کمتر از 24 ساعت نمونه به تانک های ذخیره سلول که حاوی نیتروژن مایع است ، منتقل می شود . سرعت عمل در این زمینه بسیار مهم است . مراحل کار باید در کوتاهترین زمان ممکن انجام شود . باید سلول هایی که در خون بندناف وجود دارد با حداکثر شرایط زنده ماندن یا احیا حفظ شود.
این فرایند باید منطبق بر مجموعه ای از استانداردهای سختگیرانه پیش برود که خوشبختانه ما اکنون این شرایط را اجرا می کنیم و بر این اساس حدود 50 هزار نمونه در بانک خصوصی و بیش از 5000 نمونه در بانک عمومی پژوهشگاه رویان ذخیره و نگهداری شده است . نکته مهم شرایط نگهداری نمونه هاست که ما برای رسیدن به این هدف امکانات استانداردی را فراهم کرده ایم که امکان نگهداری نمونه ها برای مدت زمانی طولانی تر را فراهم می کند.
اساسا چه ضرورتی برای راه ندازی بانک های خون بندناف وجود دارد؟
چند سالی است که در دنیا بانک های خون بندناف فعالیت خود را آغاز کرده اند. خون بندناف در اصل می تواند جایگزین پیوند مغز استخوان باشد . در مواردی که بیماری به پیوند مغز استخوان نیاز داشته باشد و نتوان دهنده مناسبی برای انجام این کار پیدا کرد ، جایگزین بعدی خون بندناف است . خون بندناف چند ویژگی مهم دارد. نخست این که همیشه در دسترس است و شما وقتی بانک خون و اطلاعات ژنتیکی سلول ها را داشته باشید در مدت زمان چند دقیقه می توانید نمونه مناسب را پیدا کنید.
اگر اکنون کسی بخواهد از نمونه خون بندناف استفاده کند می توان با آزمایش HLA یا شاخص ژنتیکی سلول در مدت زمان چند دقیقه در بانک خون جستجو کرد تا نمونه مناسب و منطبق با بیمار در بانک پیدا شود . ویژگی دیگر این است که سلول های بنیادی خون بندناف هنوز بلوغ لازم را پیدا نکرده اند و به همین دلیل شانس رد پیوند در خون بندناف در مقایسه با سلول های بنیادی مغز استخوان کمتر است . نکته دیگر این که برای پیوند مغز استخوان حتما باید دهنده و گیرنده پیوند از نظر مشخصات ژنتیکی صد در صد باهم منطبق باشند ، اما در خون بندناف با توجه به این که سلول ها از نظر ایمنی بلوغ لازم را پیدا نکرده اند ، حتی اگر یک یا دو اختلاف در شاخص های ژنتیکی وجود داشته باشد نیز امکان پیوند وجود دارد.
این ویژگی موجب می شود در نمونه خون بندناف بتوان تعداد سلول های بیشتری را برای پیوند پیدا کرد . رویکردی که اکنون در سطح دنیا وجود دارد این است که بتوان در مواردی که دهنده مناسب برای بیماران مبتلا به سرطان در خانواده و خویشاوندان بیمار وجود ندارد بتوان از این منبع که در دسترس است استفاده کرد . البته در دنیا این رویکرد مطرح است که با توجه به افزایش قابلیت ها و کارکردهای سلول های بنیادی ، هر کشوری که بتواند یک منبع سلولی مناسب داشته باشد در آینده می تواند درحوزه سلول درمانی قدم های بلندتری بردارد . زیرا روز به روز کاربردهای سلول های بنیادی برای درمان بیماری ها بیشتر شناخته می شود . این می تواند فرصتی برای کشور باشد . اما در کنار آن یا به عبارتی به موازات آن باید بتوان مراکز پیوند یا مراکزی که می توانند از سلول های بنیادی خون بندناف استفاده کنند نیز افزایش داد . یکی از نگرانی های ما این است که با وجود افزایش تعداد نمونه های ذخیره شده در بانک های خون بندناف تعداد مراکز پیوند بسیار کم است و هنوز نتوانسته ایم از این سلول ها به نحو مناسبی استفاده کنیم.
* منبع: روزنامه جام جم
پایان مطلب/